Для большасці людзей слова “рабства”, хутчэй за ўсё, асацыюецца з эпохай Старажытнасці або з рабаўладальніцкай Амерыкай. І вядома, складана ўявіць, што яно існуе ў сучасным свеце. Прынамсі ў Еўропе і, адпаведна, у Беларусі.
Аднак эксперты з аўстралійскай арганізацыі Walk Free Foundation думаюць інакш. У сваім апошнім даследаванні яны сцвярджаюць, што каля 40 млн людзей у свеце сёння з’яўляюцца ахвярамі нявольніцтва. Прычым 103 тыс. з іх жывуць у Беларусі і з’яўляюцца ахвярамі прымусовай працы.
То бок нявольнікаў у Беларусі столькі, колькі жыхароў у Салігорску.
Неміласэрны да Беларусі і Дзяржаўны дэпартамент ЗША, які штогод публікуе Trafficking in Persons Report – даследаванне, прысвечанае пытанню сучаснага рабства. Ужо чацвёрты год запар Беларусь у ім аказваецца ў кампаніі краінаў з найгоршым рэйтынгам – з такімі як, напрыклад, Бурундзі або Конга.
Аўтары даследавання вылучаюць тры асноўныя віды сучаснага рабства: сексуальнае, бытавое і прымусовую працу. І асноўныя праблемы Беларусі акурат з апошняй.
Прымусовая праца
Без лішняй сціпласці можна сказаць, што ў гэтай сферы Беларусь вядомая сваймі ўнікальнымі ноў-хаў і можа даць фору іншым краінам.
Дэкрэт аб дармаедстве. Беларусь з’яўляецца адзінай краінай у свеце, дзе за тое, што чалавек не працуе, ён не толькі не атрымлівае фінансавую дапамогу ад дзяржавы (памаўчым пра ганебную дапамогу па беспрацоўі), але і яшчэ застаецца вінны дзяржаве.
І ўжо не так важна, што ўлада ў пэўным сэнсе дала задні ход, памяняўшы стары дэкрэт на новы, а з ім і форму пакарання (замест разавага штрафу – 100 % аплаты некаторых відаў камунальных паслуг). Сутнасць засталася ранейшай – беларусы, якія не маюць асаблівай прычыны, каб не працаваць, абавязаныя працаваць або інакш будуць пакараныя.
Суботнікі. Мы таксама вылучаемся тым, што беларуская дзяржава бясплатна выкарыстоўвае працу людзей, заганяючы беларусаў добраахвотна-прымусовым чынам прыбіраць двары, саджаць дрэвы і ўдзельнічаць у будоўлях. А заробленыя на суботніках грошы ідуць на фінансаванне дзяржаўных праектаў.
Чым не форма сучаснага нявольніцтва, у якую ўцягнутыя сотні тысяч (а, можа, і мільёны) беларусаў? Асабліва ўлічваючы тое, што адмова ад удзелу можа пагражаць непадаўжэннем кантракта, нявыплатай прэміі і іншымі санкцыямі з боку працадаўцы (дзяржавы).
Студэнты на бульбе і салдаты на працах. Нягледзячы на тое, што многія пакаленні беларусаў прывыклі да гэтай традыцыі і ў цэлым у грамадстве да гэтага няма негатыўнага стаўлення, заходнія эксперты падобную практыку лічаць заганнай.
І, напэўна, маюць рацыю. Усё ж такі студэнты едуць на бульбу не па сваёй волі, а з-за страху быць пакаранымі. Калі б не было гэтай “слаўнай” традыцыі, напэўна, можна было б пазбегнуць гібелі 13-гадовай школьніцы, якая загінула пад коламі грузавога аўтамабіля на ўборцы бульбы пад Маладзечнам.
Бясплатная праца ў турмах і лячэбна-працоўных прафілакторыях. Не сакрэт, што ў калоніях зняволеныя працуюць фактычна бясплатна, атрымліваючы на рукі максімум некалькі дзясяткаў рублёў. Адбываецца гэта таму, што паміж зняволенымі і наймальнікамі не заключаюцца працоўныя кантракты.
У выніку знаходжанне ў турме мае форму ўзаконенага рабства, бо адміністрацыя калоніі фактычна сама вызначае правілы працы.
Калі б існавала справядлівае стаўленне да працы зняволеных, пасля турмы, маючы нейкія грошы на рахунку, яны б маглі распачынаць новае жыццё з большай упэўненасцю, што яны могуць пражыць без новых злачынстваў.
Падобная сітуацыя адбываецца і ў лячэбна-працоўных прафілакторыях, куды трапляюць беларусы (каля 7 тыс. у год), якія пакутуюць ад алкагольнай і наркатычнай залежнасці. У гэтых установах яны могуць знаходзіцца да 18 месяцаў і да таго ж абавязаныя там працаваць, атрымліваючы зусім невялікія грошы.
Дарэчы, накіроўваюцца туды людзі, якія не здзейснілі крымінальнага злачынства, што паводле праваабаронцаў з’яўляецца непрымальным. Акрамя Беларусі падобныя ўстановы сёння маюць толькі Туркменістан і Прыднястроўе.
Сексуальнае нявольніцтва
У параўнанні з прымусовай працай тэма сексуальнай эксплуатацыі ў даследаванні згадваецца мінімальна, бо з гэтым у нас няшмат праблемаў. Паводле афіцыйнай статыстыкі, штогод у Беларусі ўсё меней з’яўляецца ахвяраў унутранай (на тэрыторыі Беларусі) і знешняй (у выпадку з людзьмі, вывезенымі за мяжу) сексуальнай эксплуатацыі.
А з 2011-га года колькасць ахвяраў унутранай эксплуатацыі пераважае над колькасцю ахвяраў эксплуатацыі знешняй (раней апошніх было ў два-тры разы больш, а ў 2006-ым – у дзевяць разоў больш).
Не будзе памылкай сказаць, што беларускія ўлады не заплюшчваюць вочы на праблему. Гэта відаць па тым, што пытанне гандлю людзьмі і сексуальнай эксплуатацыі не з’яўляецца палітычна адчувальным (у параўнанні, напрыклад, з дармаедамі і суботнікамі).
Бытавое рабства
Што тычацца бытавога рабства, то тут Дзярждэп не знайшоў якіх-небудзь праблем у Беларусі. Напэўна, у Беларусі ёсць выпадкі бытавога рабства і не ўсе з іх атрымоўваецца выявіць.
Аднак маштаб праблемы, відавочна, не крытычны.
Напрыклад, толькі нядаўна першы раз у гісторыі краіны была ўзбуджаная крымінальная справа за выкарыстанне нявольніцкай працы. Каб мець дах над галавой, 25-гадовая дзяўчына была вымушаная даглядаць дзяцей, прыбірацца ў хаце, а таксама жабраваць.
Калі коратка, тэма сучаснага рабства актуальная для Беларусі, і месца ў хвасце рэйтынга краіна, мабыць, заслужыла. Аднак у той жа час гэтую праблему даволі лёгка вырашыць. Бо найбольшую занепакоенасць у міжнароднай супольнасці выклікае тэма прымусовай працы, а гэта тое, што беларускае кіраўніцтва ў стане выправіць. Абы было жаданне.