Як мінімум на гэта ўказваюць заявы палітыкаў, стварэнне Аб’яднаным пераходным кабінетам пасады прадстаўніцы па нацыянальным адраджэнні, якая не так даўно абвясціла аб фінальнай стадыі працы над стратэгіяй нацыянальнага адраджэння. Пасля змены палітычнага рэжыму перад дэмакратычнымі сіламі будзе стаяць складаная задача: адкаціць назад русіфікацыю беларусаў, якую сёння актыўна разгортваюць улады Беларусі. Аднак у свеце існуе прыклад удалага аднаўлення рэпрэсаванай мовы. Разгледзім на досведзе Каталоніі, што можа дапамагчы будучай беларускай палітыцы моўнага адраджэння.

Міжземнаморскі брат па няшчасцю 

Каталонія – адзін з рэгіёнаў Іспаніі, які імкнецца да большай аўтаноміі ў межах унітарнай краіны. Каталонцы адчуваюць сябе асобным народам, а каталонская мова з’яўляецца афіцыйнай нароўні з іспанскай. Падчас дыктатуры Франсіска Франка (1936–1975 гг.) адбыўся сапраўдны “культурны генацыд”. Улады забаранялі выкарыстоўваць каталонскую мову публічна, заняткі ў школах праводзіліся выключна па-іспанску, а студэнты пад прымусам даносілі на сваіх сяброў, якія карысталіся каталонскай мовай. Дзяцей нельга было назваць каталонскімі імёнамі (напрыклад, нельга было выкарыстоўваць імя Jordi [Жордзі] – у гонар каталонскага святога). У выніку моўных рэпрэсіяў толькі трэць каталонцаў умела пісаць на каталонскай мове.

Графіці з выявай Франка: “Калі ты іспанец – размаўляй па-іспанску”.

Транзітны перыяд 

Напрыканцы існавання дыктатуры Франка моўныя рэпрэсіі амаль скончыліся, таму пасля смерці Франка ў 1975-ым Каталонія хутка вярнулася да каталонскай мовы ў нацыянальных медыях. Ураду Іспаніі спатрэбілася тры гады, каб стварыць новую Канстытуцыю, якая мела не раз’ядноўваць краіну яшчэ больш. У новай Канстытуцыі 1978-га іспанская мова заставалася дзяржаўнай, аднак у адпаведных рэгіёнах за іншымі мовамі Іспаніі замацоўваўся статус афіцыйных. У 1980-ым улады Каталоніі прынялі асобны закон аб моўнай стандартызацыі, які прадугледжваў аднаўленне і выкарыстанне каталонскай мовы ў трох асноўных сферах: адукацыі, дзяржаўных інстытутах і медыях. За яго выкананнем сочыць Генеральны дырэктарат па моўнай палітыцы пры ўрадзе Каталоніі. 

Футбольны клуб “Барселона” разам з маскотам урада Каталоніі ў падтрымку выкарыстання каталонскай мовы. 

Што не замацуе закон, тое замацуе школа і тэлебачанне

У межах стратэгіі адраджэння каталонскай мовы ў 1980-ых адбыўся паступовы перавод усёй адукацыі на каталонскую мову: ад аднаго школьнага прадмета па-каталонску ў пачатковай школе да выкарыстання каталонскай мовы ва ўсёй сярэдняй адукацыі. Усе настаўнікі мусяць свабодна валодаць каталонскай мовай. У сярэдняй і вышэйшай школах дадаецца і іспанская мова ў якасці замежнай мовы (разам з англійскай), а ўсе школьныя экзамены праводзяцца па-каталонску. 

У краіне працуюць якасныя медыі па-каталонску, а публічнае тэлебачанне “Televisió de Catalunya” з самага пачатку стварэння ў 1983-ім пачало рабіць дубляж мультфільмаў. Такім чынам, цэлае пакаленне каталонскіх дзяцей і падлеткаў з дапамогай адукацыі і тэлебачання натуральна перайшлі на мясцовую мову. 

З 1983-га ўрад, парламент і мясцовыя ўстановы ў Каталоніі пачалі выкарыстоўваць каталонскую мову ў паўсядзённай камунікацыі. У тым жа годзе пачаўся працэс перакладу ўсяго заканадаўства Каталоніі на каталонскую мову, якое стала даступным анлайн у 2010-ым. А месяц таму іспанскі парламент канчаткова дазволіў выкарыстоўваць каталонскую мову падчас працоўных пасяджэнняў. 

Каталонская мова для ўсіх 

Нягледзячы на тое, што большасць газет і часопісаў выдаюцца па-іспанску, некаторыя інтэрнэт-старонкі ствараюць магчымасць абраць мову артыкула. Урад Каталоніі выдае субсідыі на развіццё кнігавыдавецтва на каталонскай мове. А ў 2021-ым у іспанскім парламенце з’явілася прапанова аб абавязковай квоце ў 6% для фільмаў па-каталонску на стрымінгавых платформах. Аднак закон не падтрымалі.  

Жыхары Каталоніі, якія не з’яўляюцца носьбітамі каталонскай мовы, уключаюцца ў працэс выкарыстання мовы натуральна: праз моўнае асяроддзе і бясплатныя моўныя курсы. Працоўныя мігранты, якія прыязджаюць у невялікія гарады Каталоніі, у першую чаргу павінны авалодаць каталонскай мовай. 

Каталонская моўная палітыка з’яўляецца паспяховым прыкладам нацыянальнага адраджэння без раз’яднання насельніцтва. Галоўны прынцып гэтай палітыкі – увядзенне дыскрымінаванай мовы ва ўсе сферы жыцця з дапамогай заканадаўства, тэлебачання і адукацыі. Каталонію немагчыма ўявіць без іспанскай мовы, бо рэгіён, нават калі і вельмі аўтаномны, уваходзіць у склад Іспаніі. Аднак каталонская мова застаецца першай і асноўнай, хоць і не адзінай мовай рэгіёна. 

Кампанія  1983-га года “Каталонская мова, справа кожнага”, якая распаўсюджвала выкарыстанне каталонскай не толькі ў асяроддзі каталонамоўных знаёмых і родных, але і ў зносінах з усімі жыхарамі Каталоніі. 

Якія высновы з кейса Каталоніі можа пераняць Беларусь?

Асноўным крокам да сапраўднага моўнага адраджэння ў Беларусі можа стаць падобны да каталонскага закон аб нармалізацыі беларускай мовы. Варта засяродзіць увагу на трох слупах моўнай нармалізацыі: пабудаваць грунтоўную адукацыйную базу па-беларуску, уключыць беларускую мову ў справаводства і папулярызаваць яе праз якасны кантэнт. У беларускай прасторы ўжо шмат незалежных медыяў, YouTube-праектаў па-беларуску, у замежжы створаныя нефармальныя моўныя курсы і нават ініцыятывы па навучанні ў школах на беларускай мове. Аднак ва ўмовах русіфікацыі палітычнай і сацыяльнай сістэмы ўнутры краіны вялікая частка насельніцтва з часам русіфікуецца. Таму імплементацыя закона па адраджэнні беларускай мовы не павінна быць гвалтоўнай, але паступовай, мяккай і шматсфернай. Без адпаведнай установы, якая будзе назіраць за ўвядзеннем беларускай мовы, працэс беларусізацыі можа хутка адкаціцца назад.  Падтрымка дэмакратычнымі сіламі культурнага адраджэння разам з нефармальнымі ініцыятывамі па распаўсюджанні беларускай мовы ўжо цяпер – гэта аптымальны рэцэпт перад пераходам да дзяржаўнай нармалізацыі беларускай мовы ў будучыні. 

Фота: Reuters