Як перамагчы карупцыю

Карупцыя – адна з прычын, чаму прафесію палітыка, адну з найстарэйшых у свеце, часта параўноўваць з іншай найстарэйшай – прастытуцыяй. Але апошняя наўрад ці нясе нейкую грамадскую шкоду, у той момант як на карупцыю штогод у свеце марнуецца сума, якую нават складана ўявіць – больш за $ 2 трыльёны. Беларусь жа штогод губляе на карупцыі ў будаўніцтве столькі дзяржаўных сродкаў, колькі дастаткова для пабудовы прынамсі адной “Мінск-арэны” паводле заяваў дзяржслужбоўцаў. У сферы ж дзяржаўных закупак, паводле незалежнай ацэнкі, страты могуць складаць нават $ 1 млрд.

Дастаткова паглядзець на Расію ці Украіну, каб пабачыць, наколькі карупцыя і спадарожная ёй ментальнасць збядняе людзей. Нягледзячы на велізарныя рэсурсы ці самаахвярнасць, абедзве краіны з’яўяюцца адсталымі і ў эканоміцы, і ў палітыцы. Таму абедзве знаходзяцца ўнізе Індэкса ўспрыняцця карупцыі Transparency International. Беларусь жа, займаючы 68-ае месца, месціцца недзе пасярэдзіне між нашымі суседзямі – Расіяй і Украінай з аднаго боку ды Польшчай, Літвой і Латвіяй з другога.

Беларусь у Індэксе набліжаецца да 50 балаў – адзнакі, якая сведчыць, што цяжар карупцыі ў краіне не такі і вялікі.

У нас гучныя карупцыйныя справы не з’яўляюцца рэдкасцю, асабліва беручы пад увагу іх рост за апошнія гады. Справа чыноўнікаў з Міністэрства аховы здароўя, якая цяпер рухаецца да суда, безумоўна, – найбуйнейшая карупцыйная справа ў гісторыі Беларусі, а асуджанымі за гэты год чыноўнікамі можна ўкамплектаваць ледзь не ўсе калгасы краіны.

Натуральна, што падобныя крымінальныя справы дэматывуюць іншых чыноўнікаў “піліць” дзяржаўныя сродкі – адпаведна чыноўнікі-карупцыянеры “змяншаюць абароты”, што крыху заўважна ў апытанні беларускіх прадпрымальнікаў.

Калі паглядзець на ўзровень рэгуляцый, якія раней многія чыноўнікі выкарыстоўвалі для вымагання хабараў, то цяпер гэтыя правілы становяцца хоць крышачку менш карупцыягеннымі. Напрыклад, у мінулым годзе дзяржава адмяніла праверкі пажарнай бяспекі малога і сярэдняга бізнесу – да нядаўняга часу лічылася, што падчас іх чыноўнікі часта дапускаюць злоўжыванні і карупцыю.

Нават калі карупцыянеры маюць магчымасць выкарыстаць свае пасады для выкачвання грошай, то яны маюць замала магчымасцяў, каб распарадзіцца гэтымі грашыма (таму і прыходзіцца захоўваюць $ 1,8 млн пад ваннай).

Канешне, барацьба з карупцыянерамі далёкая ад ідэалу – найвялікшая праблема ў тым, што яна кароткатэрміновая і накіраваная на абмежаванае кола тых, хто ўжо здзейсніў злачынства. Болей за тое, калі паглядзець, якія органы змагаюцца з карупцыяй у Беларусі, то вымалёўваецца наступная карціна: у гэтай барацьбе вядуць рэй сілавыя органы на чале з пракуратурай. Яны імкнуцца выкрываць карупцыянераў, а не знішчаць карупцыю.

Беларуская дзяржава проста ігнаруе сапраўдныя прычыны карупцыі. Калі зірнуць у Індэкс успрыняцця карупцыі, то можна пабачыць, што ўверсе яго знаходзяцца дэмакратычныя дзяржавы з якасным дзяржаўным кіраваннем.

Нашая ж сістэма дзяржаўнага кіравання – гэта “балота”, у якім квітнее шмат разнавіднасцяў зла.

Калі ж паглядзець на Сусветныя індыкатары публічнага кіравання, то відаць, што кантроль над карупцыяй – гэта яшчэ тая сфера, дзе беларуская дзяржава мае найлепшыя вынікі ў параўнанні з іншымі галінамі. Калі б гэты паказнік быў яшчэ лепш, а ўсе астатнія заставаліся б такімі ж дрэннымі, то гэта быў бы парадокс.  

Па сутнасці беларуская карупцыя – гэта даволі лагічная з’ява, якая вынікае з процьмы перадумоваў.

Беларускія чыноўнікі і кіраўнікі дзяржпрадпрыемстваў непадсправаздачныя

Ні працаўнікі выканкамаў і міністэрстваў, ні дырэктары дзяржпрадпрыемстваў не маюць абавязку рабіць справаздачу перад людзьмі, медыямі ці грамадзянскай супольнасцю, нават перад прадстаўнікамі заканадаўчай улады. Пры гэтым, кіраўнікі  дзяржпрадпрыемстваў не маюць асаблівай фінансавай зацікаўленасці, каб іх прадпрыемствы развіваліся – хутчэй, шмат хто з іх успрымае свае пасады як магчымасць забяспечыць сябе. Гэтая адсутнасць кантролю вядзе да таго, што толькі 10 % беларусаў лічаць, што “звычайныя людзі могуць паўплываць на ўзровень карупцыі”. Гэта найніжэйшы ўзровень у свеце.

У Беларусі дзейнічае манаполія на ўладу

Гаворка не толькі пра тое, што Аляксандр Лукашэнка прымае рашэнні за ўсю Беларусь, але аналагічная сітуацыя ёсць і ў райвыканкамах, і на дзяржаўных прадпрыемствах, дзе ўлада знаходзіцца ў адных руках і ніхто не можа кінуць гэтаму выклік: ні палітычныя канкурэнты, ні медыі, ні грамадскія арганізацыі, якія б у свабадейшых умовах маглі выкрываць карупцыю ўнутры ўладных колаў.

Дзеянні і жыцці дзяржаўных службоўцаў непразрыстыя

Просты прыклад: калі б медыі і звычайныя людзі мелі б доступ да дэкларацыі аб маёмасці былога памочніка Аляксандра Лукашэнкі па Гродзенскай вобласці з процьмай аўтамабіляў і кватэраў, то факты яго карупцыі ўсплылі б куды хутчэй. Беларусь настолькі нетранспарэнтная дзяржава, што мы адзіныя, хто не публікуе ў адкрытым доступе сваіх справаздачаў аб барацьбе з карупцыяй. Гэтыя звесткі Беларусь прадстаўляе Групе дзяржаў супраць карупцыі (пагадненне Рады Еўропы).  

Асабліва непразрыстая сістэма дзяржаўных закупак: больш за палову закупак адбываецца з адной крыніцы, то бок без ніякага конкурсу. Але нават тыя тэндары, што праводзяцца адкрыта і канкурэнтна, могуць быць фіктыўнымі. Згаданыя закупкі – гэта і ёсць, бадай, найбуйнейшы рассаднік карупцыі ў Беларусі.

Сектар дзяржаўных прадпрыемстваў велізарны і малакантраляваны

Ва ўсім свеце дзяржаўныя прадпрыемствы ўразлівыя на карупцыю, бо звычайна яны маюць сціслыя сувязі з урадам, дрэнна кіруюцца, слаба кантралююцца і наагул мала дбаюць пра эканамічную эфектыўнасць. Таму ў нас могуць быць дзяржаўныя прадпрыемствы, якія ў даўгах як у шаўках, а кіраўнікі на карупцыйных схемах зарабляюць сотні тысяч еўра. Гэтыя ж кіраўнікі часта маюць даволі нізкія афіцыйныя заробкі, таму магчымасць атрымання вялікіх нелегальных прыбыткаў можа зводзіць іх з глузду.

У Беларусі не дзейнічае вяршэнства права

Таму ў людзей, якія пераследуюць карупцыянераў, няма пачуцця, што яны маюць права выкрываць усіх карупцыянераў. Бо калі, напрыклад, прыдзяржаўны бізнес займаецца карупцыйнымі схемамі, то гэта можа быць карупцыя, якую шараговы супрацоўнік пракуратары мае пераследаваць, альбо карупцыя “па даручэнні зверху”, з якой праваахоўнікам лепш не звязвацца. У сваю чаргу ў бізнесоўцаў няма пачуцця, што падпісаны кантракт будзе выконвацца без дадатковага хабару, а ў карупцыянераў ёсць пачуццё, што ў скрайнім выпадку яны “падзеляцца” і/ці паедуць у калгасы. Гэта ўсё стварае пачуццё беспакаранасці.

Калі прыгледзецца, то відаць, што крыніцы беларускай карупцыі маюць шмат падабенстваў са слупамі нашай палітычнай сістэмы. Таму чакаць, што беларускія ўлады пойдуць на суіцыд, разбураючы іх, даволі наіўна, але гэта не значыць, што ўлады не могуць змяняцца. Яны ўжо гэта паказваюць, напрыклад, адмяніўшы “пажарныя” праверкі ці лібералізуючы ўмовы вядзення бізнесу, – хутчэй за ўсё ўлады ў імя эканамічнага росту могуць ісці і на далейшыя крокі, якія будуць абмяжоўваць карупцыю.

Таксама не варта ўспрымаць сістэму цэласнай – некаторыя чыноўнікі не маюць магчымасці вымаць карупцыйную рэнту з эканомікі, таму даволі натуральна, што яны могуць супрацьстаяць такой магчымасці для іншых. Умоўнаму міністру замежных спраў, можа быць не даспадобы, што ўмоўны начальнік дэпартамента ва ўмоўным Міністэрстве юстыцыі зарабляе больш за яго дзякуючы карупцыйным схемам. Некаторыя ж іншыя чыноўнікі маюць заданне спрыяць эканамічнаму росту, таму могуць дзейнічаць супраць карупцыі.

Да таго ж умоўны Вакульчык не можа глядзець на карупцыйныя злачынствы скрозь пальцы, бо гэта пытанне яго прафесійнай прыдатнасці.

Але карупцыя – гэта не тая хвароба, якая лечыцца па такой інерцыі і тым больш адной пілюляй. Тыя ці іншыя ідэі па барацьбе з карупцыяй сёння палітычна непрымальныя і, магчыма, застануцца такімі ж цягам пэўнага часу нават пасля Лукашэнкі. Але ўсе яны, па сутнасці, – гэта шлях, на якім можна зрабіць прынамсі некалькі крокаў (хоць, безумоўна, любыя рэформы даюць эфект, калі яны ідуць у сукупнасці). З аднаго боку, гэтыя ідэі служаць таму, каб змагацца са стымуламі карупцыі, узмацняючы ўдзел грамадства ў функцыянаванні дзяржавы. З другога боку, узмацнення патрабуюць беларускія дзяржаўныя інстытуты.